ŞİİR BİLGİSİ
Giriş
Şiir, hayal ve düşüncelerin belirli bir düzen çerçevesinde, etkileyici bir dil ve uyumlu mısralar vasıtasıyla ifadesidir. Ancak bu tanım, şiirin evrensel karşılığı değildir; zira şiirin kesin ve evrensel bir tanımı hâlen mevcut değildir. Şiir, öznel yorumlara açık, çok katmanlı ve bireysel algılamalar doğrultusunda çeşitlilik gösteren bir sanat formudur. Her bireyin şiire bakışı ve tanımlama biçimi farklılık arz eder.
Manzum
• Manzum eserler, öğretici nitelikte didaktik şiirler olarak tanımlanır.
• Olay örgüsüne sahip olabilirler.
• Anlamları tek ve belirgindir; iletilen mesaj tüm okuyucular tarafından aynı şekilde algılanır.
• Sade ve konuşma diline yakın bir üslup kullanılır.
• Öyküleme ve betimleme tekniklerine başvurulur.
• Diyaloglardan faydalanılır.
• Bu eserler düzyazıya dönüştürülebilir.
Şiir
• Şiir, estetik değer taşıyan ahenkli dizeler bütünüdür.
• Olay örgüsü şiirin yapısında yer almaz.
• Anlamı çok katmanlı ve yorumlara açıktır; her okuyucu kendi algısına göre farklı anlamlar çıkarabilir.
• İmgeler yoğun olarak kullanılır.
• Diyalog şiirde nadiren tercih edilir.
• Düzyazıya dönüştürüldüğünde şiirin etkisi azalır.
• Başka bir dile çevrildiğinde anlam kaymaları yaşanabilir veya özgün estetik etki tam olarak yansıtılamayabilir.
Mensur
• Düzyazı türündeki eserler “mensur” olarak adlandırılır; mensur, şiir tadını taşıyan düzyazı anlamına gelir.
• Bu tür, duygu, düşünce ve hayalleri şiirin inceliklerine uygun biçimde ifade eden bir düzyazı biçimidir.
• Türk edebiyatında “mensure” terimiyle de bilinir.
• Ses, söyleyiş ve tema açısından şiirle paralellik gösterir.
• Söz ve anlam sanatlarından yoğun biçimde yararlanılır.
• Dil, estetik işlevi doğrultusunda kullanılır.
• İç ahenk oluşturmak amacıyla devrik cümlelere başvurulur.
• Ölçü ve uyak zorunluluğu bulunmaz.
• Sanatçı, duygularını daha özgür ve rahat ifade etme imkânı bulur.
Ölçü (Vezin)
• Dizelerin hece sayısı ve hecelerin uzunluk-kısalık özelliklerine göre uyumlu olması, şiirde “ölçü” olarak adlandırılır.
Hece Ölçüsü
• Bir şiirde mısraların eşit hece sayısına dayanarak oluşturulan düzenleme “hece ölçüsü” olarak adlandırılır; bu nedenle “parmak ölçüsü” ifadesiyle de anılır ve Türk edebiyatının millî ölçüsü olma niteliğini taşır.
Aruz Ölçüsü
• Mısralardaki hecelerin uzunluk ve kısalık özelliklerine dayanan, Arap edebiyatı kökenli şiir türüdür.
Serbest Ölçü
• Ölçü ve uyağa bağlı olmaksızın kaleme alınan şiirlerdir.
• Sözcüklerin ses uyumu, şiirin ahengini oluşturur.
Aruz Kusurları:
İmale (Çekme)
Kısa geceyi uzun okumaktır.
Zihaf (Kesme)
Uzun heceyi kısa okumaktır.
Med (Uzunluk)
Heceleri asıl değerlerinden uzun okumaktır.
Kasr (Kesme)
Uzun heceyi hafifletme, inceltmedir.
Vasl (Ulama)
Ünsüzle biten heceyi, ünlüyle başlayan heceye birleştirmedir.
Takti
Aruz ölçüsünde, dizelerin durak yerlerini belirtecek biçimde kesik kesik okumasına denir.
UYAK (KAFİYE)
• Dize sonlarında yer alan, yazılışları aynı ancak anlam ve işlevleri farklı olan harf veya sözcüklerdir.
• Kafiyeleri belirlemeden önce rediflerin tespiti, sorunun çözümünde daha rasyonel bir yaklaşım sağlar.
Redif
• Dize sonlarında yinelenen, aynı harflerden meydana gelen ve anlam ile işlev bakımından özdeş olan ek, kelime veya kelime gruplarıdır.
Yarım Uyak
• Dizedeki son seslerin tekil benzeşimidir.
Tam Uyak
• Dize sonlarındaki iki ses benzerliğidir.
Zengin Uyak
• Dize sonlarındaki en az üç ses benzerliğidir.
Cinaslı Uyak
• Dize sonlarında "sesteş" kelimelerle uyak yapılmasıdır.
Tunç Uyak (Kafiye)
• Dize sonundaki bir kelimenin başka bir dize sonundaki kelimenin içinde bulunmasıdır.
• Tunç Kafiye, bir kafiye türü değil; bir kafiye özelliğidir.
Kafiye (Uyak) Düzeni / Örgüsü / Şeması
• Şiirde kafiyelerin diziliş özelliğine denir.
• Uyak düzeni belirlenirken birbiriyle uyaklı dizeler aynı seste gösterilir.
Düz Uyak
• Dize sonlarındaki harflerin, "aaaa veya aaab" şekilde uyaklanmasıdır.
Mâni Tipi Uyak
• Dize sonlarındaki harflerin, "aaxa" şeklinde uyaklanmasıdır.
Örüşük Uyak
• Dize sonlarındaki harflerin, "aba-bcb-cbc..." şeklinde uyaklanmasıdır.
Çapraz Uyak
• Dize sonlarındaki harflerin, "abab..." şeklinde uyaklanmasıdır.
Sarma (Sarmal) Uyak
• Dize sonlarındaki harflerin, "abba..." şeklinde uyaklanmasıdır.
Kelime ve Kelime Gruplarının Tekrarı
• Şiirde ahengi sağlayan unsurlardan biri de bazı kelimelerin ve kelime gruplarının tekrarlanmasıdır.
Asonans
• Dizelerde aynı ünlülerin ahenk sağlayacak şekilde sıkça tekrarlanmasıdır.
Aliterasyon
• Dizelerde aynı ünsüzlerin ahenk sağlayacak şekilde sıkça tekrarlanmasıdır.
Nakarat
• Şiiri oluşturan bölümlerin (Üçlük, dörtlük vb.) her birinin sonunda aynen tekrarlanan dizelerdir.
Konularına Göre Şiir Türleri
Lirik Şiir
• Sevgi, aşk, özlem, gurbet, ölüm gibi temaların duygusal bir dille işlendiği şiir türleridir.
• Adını, eski Yunan’da kullanılan “Lir” adlı müzik aletinden alır.
• Türk şiirinde “Koşma, semai, ağıt, mersiye, ilahi, gazel, şarkı, münacaat” gibi nazım biçimleri ve türleri lirik şiir örnekleri arasında yer alır.
Epik Şiir
• “Savaş, kahramanlık, cesaret, yiğitlik” gibi temaları coşkulu ve güçlü bir üslupla işleyen şiirlerdir.
• Destanlar, epik şiirin temel örneklerindendir.
• “Epik” terimi, Yunanca “Epope” kelimesinden türemiştir.
• Türk şiirinde “Koçaklama, destan, varsağı” gibi nazım biçimleri ve türleri epik şiir özellikleri taşır.
Pastoral Şiir
• Doğa güzelliklerini, kır ve çoban yaşamını konu edinen şiirlerdir.
• Pastoral terimi, Latince’de çobanlarla ilgili anlam taşıyan “Pastoralis” kelimesinden türemiştir.
• Monolog biçiminde kaleme alınanlara “İdil”, diyalog şeklindekilere ise “Eglog” denir.
Didaktik Şiir
• Öğretici şiir türü olup, bir düşünceyi iletmeyi ve öğüt, bilgi ya da ders vermeyi hedefler.
• Didaktik terimi, Yunanca’da “öğretici” anlamına gelen “Didaktios” kelimesinden türemiştir.
• Genellikle dinî, ahlâkî, felsefî ve toplumsal temalarda kaleme alınır.
• Manzum hikâyeler ve fabllar, didaktik şiir türünün örneklerindendir.
Satirik Şiir
• Bireylerin ve toplumun kusurları eleştirel bir yaklaşımla işlendiği şiir türüdür.
• Kişi, olay veya durumlar iğneleyici dil ve alaycı ifadelerle tenkit edilir.
• Satirik şiir, halk edebiyatında “Taşlama”, divan şiirinde “Hicviye” (hiciv), Batı etkisindeki Türk şiirinde ise “Yergi” kavramlarıyla karşılık bulur.
Dramatik Şiir
• Tiyatro sahnesinde kullanılan şiir türüdür.
• Eski Yunan edebiyatında, oyuncuların sahnede söyleyecekleri sözler şiir formunda düzenlenir ve ezberletilirdi.
• Dramatik şiir, hareketle bütünleşebilen şiir türü olarak tanımlanır.