Tanzimat Edebiyatı, Türk edebiyatında hem fikir hem de üslup bakımından iki belirgin döneme ayrılır:

• Birinci Dönem (1860-1876):
  Bu dönemde edebiyat, toplumsal faydayı esas alan bir anlayışla şekillenmiştir. Halkın eğitilmesi, modernleşme ve aydınlanma temel hedefler arasında yer almıştır. Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi yazarlar, "vatan", "özgürlük" ve "adalet" gibi kavramları ön plana çıkararak edebiyatı toplumsal bir uyanış aracı olarak kullanmıştır. Roman, gazete ve tiyatro gibi modern türler bu dönemde doğmuş ve gelişmiştir.

• İkinci Dönem (1876-1896):
  Bu dönemde ise edebiyat, toplumsal sorumluluklardan bireysel duygu ve estetik arayışlarına yönelmiştir. Sanat, halkın eğitilmesi amacından sıyrılarak saf estetik kaygılarla ele alınmıştır. Abdülhak Hamit Tarhan, Recaizade Mahmut Ekrem ve Sami Paşazade Sezai gibi yazarlar, bireyin iç dünyasına, yaşamın anlamına ve güzellik anlayışına odaklanmışlar.

​

Tanzimat I. Dönem Türk Edebiyatı

​

Dönemin Genel Özellikleri

 

-Dönemde, sanatın toplum için olduğu anlayışı hâkimdi.

-Divan edebiyatını eleştirdiler, ancak ona bağlı kalmaktan kurtulamadılar.

-Hece ölçüsünü kullanmak isteseler de aruz ölçüsünden tamamen uzaklaşamadılar.

-Dil sadeleşmeye çalışıldı, ancak istenilen düzeye ulaşılamadı.

-Batı, özellikle Fransız etkisi bu dönemde belirgin biçimde hissedildi.

-Gazetecilik faaliyetleri önem kazandı ve eserlerde genellikle "hak, hürriyet, adalet" gibi kavramlar öne çıktı.

-Edebiyat anlayışı, "edebiyatın toplumu eğitmede bir araç olduğu" görüşü üzerine şekillendi.

-Batı kültürünün etkisi altında gelişen bu ilk dönemde, birçok türün ilk örnekleri ortaya kondu; ilk tiyatro, ilk roman, ilk hikâye, ilk makale, ilk deneme, ilk eleştiri ve ilk eleştiri yazısı gibi.

​

Dönemin Temsilcileri

 

İbrahim Şinasi 

 

-İbrahim Şinasi, "İlklerin Adamı" unvanıyla tanındı.

-Eserlerinde klasisizm akımının etkisi hâkimdi.

-Aruz ölçüsünü kullandı.

-Roman ve öykü yazmadı.

-Şiire başlık koyma gibi yenilikler getirdi.

-Asıl amacı halkı eğitmekti.

-Eserlerinde ilk kez "hak, adalet, hürriyet ve akıl" kavramlarını kullandı.

​​​​​

İlkleri 

 

-İlk noktalama işaretleri.

-Şiire ilk kez başlık.

-İlk fabl çevirileri.

-İlk şiir çevirileri (Tercüme-i Manzume)

-Batılı anlamda ilk tiyatro (Şair Evlenmesi)

-İlk atasözü ve deyimler sözlüğü (Durub-ı Emsali Osmaniye)

-İlk özel gazete (Tercüman-ı Ahval- 1860)

-İlk makale örneği (Mukaddime)

-Müntehebat-ı Eşar

-İkinci özel gazete (Tasvir-i Efkar- 1862)

​

Namık Kemal 

 

-Namık Kemal, eserlerinde "hürriyet, adalet ve hak" gibi kavramları sıkça kullandı.

-Kendisine "Vatan Şairi" denildi.

-Sanatın toplum için olması gerektiğini savundu.

-20. yüzyıl düşünce akımlarından Osmanlıcılık düşüncesini benimsedi.

-Romantizm akımından etkilendi.

-Aruz ölçüsünü tercih etti.

-Sosyal ve siyasal konularda eleştiriler kaleme aldı.

-Divan şiirinin nazım biçimlerini kullandı.

-Eserlerinde konuşma diline öncelik verdi.

-Eserlerinin içeriği yenilikçi, biçimi ise gelenekseldi.

-Ziya Paşa ile birlikte Londra'da Hürriyet Gazetesi'ni çıkardı.

-İbret Gazetesi’ni kurdu.

-Tasvir-i Efkar gazetesini Şinasi'den devraldı.

-Encümen-i Şuara topluluğuna üye oldu.

-Divan şiirini "Kocakarı Masalları"na benzetti.

-Şinasi’yi tanımadan önce Divan şiirini, Şinasi’yi tanıdıktan sonra Batı şiirini savundu.

-Şiiri, "düşünceleri aktarmada bir araç" olarak gördü.

-Romanı, "sosyal fayda" aracı olarak kabul etti ve eserlerinde aile kurumu, çocuk eğitimi ve tarih gibi konulara yer verdi.

-Tiyatro için "faydalı bir eğlence" olarak düşündü ve günlük hayat ile tarihin konu olabileceği durumların sahnelenmesi gerektiğini savundu.

​​​

İlkleri  

 

-İlk sahnelenen eser: "Vatan Yahut Silistre."

-İlk eleştiri kitabı: "Tahrib-i Harabat."

-İlk eleştiri yazısı: "Lisanı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir."

-İlk edebi roman: "İntibah."

-İlk Tarih'i Roman: "Cezmi."

 

Namık Kemal'in şiirleri üç döneme ayrılır:

​

-İlk dönemde, hem biçim hem de içerik bakımından eski tarz gazeller yazdı.

-İkinci dönemde, biçim olarak eski, fakat konu olarak yeni eserler kaleme aldı; Hürriyet Kasidesi bu dönemin bir örneğiydi.

-Üçüncü dönemde ise hem biçim hem de konu bakımından yenilikçi şiirler yazdı; Vaveyla şiiri bu döneme ait önemli bir eserdi.

 

Eserleri  

 

1. Cezmi-ilk tarihi roman.

2. İntibah-ilk edebi roman.

3. Vatan Yahut Silistre-İlk sahnelenen tiyatro.

4. Zavallı Çocuk-Tiyatro

5. Gülnihal-Tiyatro

6. Celaleddin Harzemşah-Tiyatro

7. Akif Bey-Tiyatro

8. Kara Bela-Tiyatro

9. Kanije-Eleştiri

10. Lisan-ı Osmaninin Edebiyat-ı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir-Eleştiri

11. Tahrib-i Harabat-Eleştiri

12. Takip-Eleştiri

13. Hürriyet

14. Büyük İslam Tarihi

15. Osmanlı Tarihi

 

Ahmet Mithat Efendi  

 

-Ahmet Mithat Efendi, kaleme aldığı sayısız eser nedeniyle "Yazı Makinesi" olarak anıldı.

-Sade bir dil kullandı ve romantizm akımından etkilendi.

-Tercüman-ı Hakikat, Bedir ve Devir adlı gazeteleri çıkardı.

-Dağarcık ve Kırk Ambar adlı dergileri yayınladı.

-Romanlarında bilgi verdiği için eserleri teknik açıdan kusurlu kabul edildi.

-Felatun Bey ile Rakım Efendi adlı eserinde "yanlış batılılaşma" konusunu ilk defa işledi.

-Diğer Birinci Tanzimat sanatçıları gibi dilde sadeleşmeyi savundu.

-Tarih, polisiye, macera, aşk, cinayet ve cariyelik gibi farklı konularda romanlar yazdı.

-İlk polisiye roman Esrar-ı Cinayet ve Türk edebiyatında ilk öykü örneği olan Letaif-i Rivayat adlı eserleri kaleme aldı.

-Dekadanlar (Soysuzlar) adlı makalesiyle Edebiyat-ı Cedidecileri eleştirdi.

-"İlkokul hocası" (Hace-i Evvel) olarak da bilindi.

-Sanatın toplum için olması gerektiği anlayışını benimsedi.

​

Eserleri 

 

1. Eflatun Bey ile Rakım Efendi

2. Obur

3. Hasan Mellah

4. Hüseyin Fellah

5. Dünyaya iikinci Geliş

6. Avrupa'da Bir Cevelan

7. Yeniçeriler

8. Esrar-ı Cinayat

9. Paris'te Bir Türk

10. Yeryüzünde Bir Melek

 

 

Şemsettin Sami 

 

-Şemsettin Sami, Molière’den yaptığı çevirilerle tanındı.

-İlk yerli roman olan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ın yazarıdır.

-Ahmet Mithat gibi romantizm akımından etkilendi.

-Diğer Birinci Tanzimat sanatçıları gibi dilde sadeleşme çabası gösterdi.

-Aile ve Hafta isimli iki dergi çıkardı.

-Dil, sözlük ve ansiklopedi alanında yaptığı çalışmalarla da tanındı.

-Romanlarında okura bilgi verdiği için eserleri teknik açıdan kusurlu kabul edildi.

-Kutadgu Bilig, Sefiller, Orhun Abideleri, Robinson Crusoe gibi birçok eseri Türkçeye çevirdi ve tam bir çeviri ustası olarak anıldı.

-Sabah ve Tercüman-ı Şark gazeteleriyle gazeteciliğe katkıda bulundu.

-Sanatın toplum için olması gerektiği anlayışını benimsedi.

 

Eserleri 

 

1. Taaşşuk-ı Talat-ı Fitnat

2. Seyyid Yahya

3. Gave

4. Besa

5. Kamus-ı Türkî

6. Kamus-ı Arabî

7. Kamus-ı Fransevî

8. Kamusu’l Âlam

 

Ahmet Vefik Paşa 

 

-Ahmet Vefik Paşa, Türkçülük akımının öncülerinden biri olarak tanındı.

-Dil, tarih ve folklor alanlarında önemli çalışmalar yaptı.

-Anadolu Türkçesindeki sözcükleri ilk kez derledi.

-Çevirilerinde halk dili, yerel söyleyişler ve ağızlara yöneldi.

-Türk edebiyatında Molière’den ilk uyarlamaları ve çevirileri gerçekleştirdi.

-Klasisizm akımından etkilendi.

-Tiyatroya büyük önem verdi; Bursa'da ilk tiyatro binasını kurdu.

-Sanatın toplum için olması gerektiği anlayışını benimsedi.

 

Eserleri  

 

1. Bilgiç Kadınlar

2. Tartüffe

3. Kadınlar Mektebi

4. Kocalar Mektebi

5. Zoraki Tabip

6. Zor Nikah

7. Şecere-i Türk

8. Lehçe-i Osmanî

 

Direktör Ali Bey  

 

-Direktör Ali Bey, tiyatro ve mizah alanındaki çalışmalarıyla tanındı.

-Klasisizm akımından etkilendi.

-Sade bir dil kullandı.

-Türk edebiyatının ilk mizahi sözlüğü olan Lehçetü’l Hakayık’ı yazdı.

-Batılı anlamda ilk günlük olan Seyahat Jurnali'ni kaleme aldı.

-Diyojen adlı mizah dergisindeki yazılarıyla adını duyurdu.

-Molière’den tiyatro uyarlamaları yaptı.

-Ahmet Vefik Paşa’yı model aldı ve ondan daha sade bir dil kullandı.

-Sanatın toplum için olması gerektiği anlayışını benimsedi.

​​

Eserleri 

 

1. Ayyar Hamza

2. Kokonalar Yatıyor

3. Misafir-i İstiklal

4. Gedik Paşa Tiyatrosu

 

Ziya Paşa 

 

-Ziya Paşa, öğretici şiirin temsilcisi olarak tanındı ve kendisine "Halk Filozofu" denildi.

-İnsan, yaşam ve kâinat gibi metafizik konuları işledi.

-Özdeyiş niteliğindeki sözleriyle ün kazandı.

-"İkilemler Şairi" olarak bilindi; eski ve yeni arasında kaldı. Şiir ve İnşa adlı makalesinde halk şiirini, Harabat adlı eserinde ise Divan şiirini savundu.

-Düşünce bakımından yenilikçi olsa da eserlerinde eskiyi yansıttı.

-Dilde sadeliği savunmasına rağmen ağır bir dil kullandı ve aruz ölçüsünü tercih etti.

-Divan şiiri, mahallileşme, batıcılık ve âşık tarzı etkisi altında kaldı.

-Tam bir hiciv ustası olarak kabul edildi.

-Hürriyet Kasidesi’ni Namık Kemal ile birlikte Londra’da yayınladı.

-Anahtar kelimesi: Hikemi ve hakimane şiir.
 

Eserleri 

​

1. Terci-î Bent

2. Terkib-î Bent

3. Eş'ar-ı Ziya

4. Zafername

5. Harabat

6. Defter-i Âmal

7. Rüya

8. Şiir ve İnşa

 

Mizancı Mehmet Murad 

 

-Mizancı Mehmet Murad, Mizan gazetesinin sahibi olduğu için "Mizancı" unvanıyla anıldı.

-Turfanda mı Yoksa Turfa mı? adlı eseriyle geniş bir ün kazandı.

​

Eserleri  

​

1. Turfanda mı yoksa Turfa mı?

​

​

Tanzimat II. Dönemi Türk Edebiyatı

 

Dönemin Genel Özellikleri

 

-Sanat sanat içindir anlayışı artık egemendir.

-Sanatçılar tarafından sade dil yerine ağır dil tercih edilmiştir. Dil söz sanatlarıyla süslü olduğu için ağırdır.

-Şiirin konusu genişletilmiş (Aşk, ölüm, felsefi düşünceler, karamsarlık vb. konular işlenmiştir)

-Roman teknik açıdan iyileşti. Sanatçılar bu dönem de artık roman aralarında okura bilgi vermiyor.

-Divan edebiyatı etkisi azaldı.

-Hece ölçüsü yerine aruz ölçüsü kullanılmaya başlandı.

 

İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları

 

Recaizade Mahmut Ekrem 

 

- Yeniliklere öncülük ettiği için "teorisyen" olarak anıldı.

- "Üstat" unvanıyla tanındı.

- Ona göre, güzel olan her şey şiirin konusu olabilirdi.

- Fikir, his ve hayal, üç güzellik olarak kabul edildi.

- Divan şiirinin nazım biçimlerinden dışarı çıkmadı.

- "Kulak için kafiye" anlayışını benimsedi ve bu anlayıştan ötürü Muallim Naci ile tartıştı.

- Aşk, tabiat ve ölüm, onun işlediği en temel konular arasında yer aldı.

- Şiirde romantizm, roman ve öyküde ise realizm akımının etkisi görüldü.

- Aruz ölçüsünü kullandı ve "sanat sanat içindir" anlayışını benimsedi. 

 

İlkleri 

​

İlk realist roman: Araba Sevdası

İlk romantik dram: Afife Anjenik

Romandan tiyatroya ilk uyarlama: Atala: Amerika vahşileri / Chateaubriand'dan uyarlama

 

Eserleri  

 

1. Şemsa

2. Nağme-i Seher

3. Atala / tiyatrop 

4. Araba Sevdası

5. Nijad Ekrem

6. Yadigar-ı Şebap

7. Zemzeme /eleştiri 

8. Muhsin Bey

9. Talim-i Edebiyat

10. Çok Bilen Çok Yanılır

11. Afife Anjelik / tiyatro 

12. Vuslat / tiyatro 

13. Takdir-i Elhan / eleştiri 

 

Abdülhak Hamit Tarhan

​

- Kendisine "şair-i azam", "tezatlar şairi", "Divan edebiyatını bitiren şair" ve "şiire metafizik ürpertiyi getiren şair" denildi.

- Tanzimat döneminde Batılılaşma hareketinin asıl öncüsü olarak görüldü.

- Ana temaları tabiat ve aşk olarak işledi.

- Şiirlerinde ölçü, dil ve uyağa önem vermedi.

- Felsefi şiirler de yazdı.

- Eserlerinin dili karışıktı; bazılarını ağır, bazılarınıysa sade bir dille kaleme aldı.

- Şiir ve tiyatro dışında başka bir türde eser vermedi.

- 21 tiyatro yapıtının bir bölümü şiir şeklinde (manzum), bir bölümü düzyazı şeklinde (mensur) ve bir bölümü de karışık olarak yazıldı.

- Birey, tarih, gündelik hayat ve yabancı toplumların yaşamı gibi konuları ele aldı.

- İlk egzotik tiyatro örneklerini verdi.

- Romantizm akımından etkilendi ve aruz ölçüsünü kullandı.

- Tiyatrolarını okunmak için yazdı, sahnelenmek için değil. Tüm tiyatroları dram türündeydi. 

- Shakespeare, Corneille ve Victor Hugo’dan etkilendi.

 

İlkleri 

 

-İlk pastoral şiir: Sahra

-Türk edebiyatında hece ile yazılmış ilk tiyatro: Nesteren 

-Türk edebiyatında aruz ile yazılmış ilk tiyatro: Eşber 

-Türk edebiyatında ilk uyaksız ve duraksız şiir: Validem 

 

Eserleri  

 

1. Sahra / şiir 

2. Makber / şiir 

3. Ölü / şiir 

4. Nesteren / tiyatro 

5. Eşber / tiyatro 

6. İçli Kız / tiyatro 

7. Finten / tiyatro 

8. Maceray-ı Aşk / tiyatro 

9. Tayflar Geçidi / tiyatro 

10. Sabr-u Sebat / tiyatro 

11. Duhter-i Hindu / tiyatro 

12. Belde / şiir

13. Validem / şiir 

14. Tezer / şiir 

15. Hacle / şiir 

​

Sami Paşazade Sezai 

 

- Romancılığı realizme entegre eden kişi olarak bilindi.

- Hikâye tekniği, roman tekniğinden daha başarılı bulundu.

- Tasvir bölümlerini ağır, konuşma bölümlerini ise sade ve doğal bir dille yazdı.

- Batılı anlamda ilk öykü örneği olan "Küçük Şeyler" adlı eseri kaleme aldı.

- Gözleme büyük değer verdi ve bunu önemseyerek yazdı.

- Eserlerinde konuşma dili hakim oldu ve "sanat sanat içindir" anlayışı egemen oldu.

 

Eserleri 

 

1. Küçük Şeyler

2. Rumuzü'l Edep

3. İclal

4. Şiir

5. Sergüzeşt (Romantizmden realizme geçiş örneği)

​

Nabizade Nazım 

 

• Yazdığı roman ve hikâyeleriyle ün kazandı.

• Konularını İstanbul dışına çıkararak ilk köy romanını yazdı.

• Natüralizm ve Realizm akımlarının etkisi altında kaldı.

• İlk defa köy ve köy yaşamını konu alan roman olan Karabibik’i yazdı.

• Anlaşılır ve sade bir dili tercih etti.

• İlk natüralist roman, ilk tezli roman ve ilk psikolojik roman denemesi örneği olan Zehra’nın yazarı oldu.

• "Sanat sanat içindir" anlayışını benimsedi.

 

Eserleri 

 

1. Zehra-roman 

2. Karabibik-roman

 

Muallim Naci  

 

- Yalnızlık, karamsarlık, gurbet, tabiat ve milli duygular gibi konuları işledi.

- Tanzimat döneminin en sade düzyazılarını yazdı.

- Halk edebiyatı nazım biçimlerini kullandı.

- Eski şiirin temsilcisi olarak tanındı.

- "Kafiye göz içindir" anlayışını savundu (Abes Muktebes tartışması).

- Aruz ölçüsünü kullandı.

- Sade, açık ve yalın bir Türkçe tercih etti.

- Köyden bahseden ilk şiir olan Köylü Kızların Şarkısı’nı yazdı.

- "Sanat sanat içindir" anlayışını benimsedi.

​

Eserleri  

 

1. Demdeme - eleştiri 

2. Yazmış Bulundum - eleştiri 

3. Ateşpare - şiir 

4. Şerare - şiir 

5. Köylü Kızların Şarkısı - şiir 

6. Sümbüle - şiir 

7. Füruzan - şiir

8. Yadigar-ı Naci - şiir 

9. Ömer'in Çocukluğu - Anı