DİVAN EDEBİYATI

15. Yüzyıl Divan Edebiyatı Sanatçıları

Hamdullah Hamdi

• Anadolu sahasının hamse sahibi ilk sanatçısı olan Hamdullah Hamdi, Türk edebiyatında en güzel "Yusuf û Züleyha" mesnevisini yazdı.

• Sanatçının kaleme aldığı diğer eserleri şunlardır:

​

1. Leyla ve Mecnun

2. Tuhfetu'l Uşşak

3. Kıyafetnâme- kıyafetnane türünde yazılmış ilk manzum eser

Yazıcıoğlu Mehmed

• Malkaralı olan sanatçı, Hacı Bayramı Veli'ye bağlanmış.

• Aruz ölçüsüyle kaleme aldığı on bin beyitlik din tarihi niteliğindeki "Muhammediye" adlı eseri ünlü.

Necati

• Asıl adı Nuh veya İsa olarak rivayet edilen sanatçının, devşirme kökenli olduğu bilinmektedir.

• Eserlerinde yalın ve anlaşılır bir dil tercih etmiş, halkın söyleyişine yakın durmuştur.

• Atasözü ve deyim kullanımına yer vererek eserlerini sözlü kültür unsurlarıyla zenginleştirmiştir.

• Özellikle âşık temasını işlediği gazelleri, Necati'nin edebi şahsiyetinde öne çıkan örnekler arasında yer alır.

• Türkçe bir Divan’ı bulunmakta olup, ayrıca hat sanatıyla da ilgilenmiştir.

• Sanatçının “Hüsrev-i Rûm” ve “Melikü’ş-şuarâ” unvanları, dönemi içerisinde ona atfedilen yüksek edebi konumu göstermesi bakımından önemlidir.

Sinan Paşa

• Süslü Nesrin ilk temsilcisi olan sanatçı, eserlerini süslü bir lisan ile kaleme aldı.

• Sanatçının diğer eserleri şunlardır: "Tezkiretu'l Evliya, Maarifname, Tezhibu'l Ahlâk."

• Sanatçının secili, sanatlı bir anlatımı mevcut.

Eserleri

​

1. Tazarrunâme

2. Maarifetname- düzyazı (nesir)

​

Ali Şir Nevai

• Çağatay edebiyatının en önemli ve en tanınmış şairidir.

• Dil bilinci yüksek bir sanatçı olarak, Türkçenin gelişimine büyük katkılar sunmuştur.

• Dördü Türkçe, biri Farsça olmak üzere toplam beş Divan’a sahiptir.

• Türk edebiyatında hamse sahibi ilk şair olarak edebiyat tarihinde yerini almıştır.

• Hükümdar ve şair Hüseyin Baykara’nın yakın dostu olup, aynı zamanda onun vezirliği görevini üstlenmiştir.

• Çağatay Türkçesine yaptığı katkılar nedeniyle, bu lehçeye zamanla "Nevâî dili" denilmiştir.

• “Mecâlisü’n-Nefâis” adlı eseri, Türk edebiyatı tarihinde kaleme alınan ilk şairler tezkiresi olma özelliğini taşımaktadır.

• “Muhâkemetü’l-Lugateyn” adlı eseri, Türkçenin Farsçaya karşı üstünlüklerini ortaya koymayı amaçlayan önemli bir dil tartışması metnidir.

​

Sanatçının hamseyi oluşturan eserleri şunlardır:

​

1. Hayretü'l Ebrar

2. Ferhad û Şirin

3. Leyla ve Mecnun

4. Seba-i Seyyare

5. Sedd-i İskenderi

Eserleri

1. Mecalisü'n-Nefais

2. Mizanü'l Evzan

3. Muhakemetü'l Lugateyn

Şeyhi

• Asıl adı Yusuf Sinaneddin olan sanatçı, Divan şiirinin en yetkin ve usta temsilcilerinden biri olarak kabul edilir.

• Şairliğinin yanı sıra, hekimlik ve din bilgini kimlikleriyle de tanınmaktadır.

• Sanatçının Türkçe bir Divan’ı mevcuttur.

• Ankara’da Hacı Bayram-ı Veli’ye intisap ettikten sonra, şiirlerinde “Şeyhî” mahlasını kullanmaya başlamıştır.

• Şairin edebî anlayışını yansıtan “Gazel yazmak ev yapmaya, mesnevi yazmak ise şehir kurmaya benzer.” sözü, ona aittir.

• Eserlerinde ağırlıklı olarak din dışı temaları işlemiş; bununla birlikte tasavvufî düşünceye de yer vermiştir.

• Sanatçının en bilinen eserlerinden biri olan “Har-nâme”, Türk edebiyatındaki ilk fabl örneği olma özelliğine sahiptir.

Eserleri

1. Harnâme- mesnevi

2. Hüsrev û Şirin- mesnevi

Süleyman Çelebi

• Sanatçının en önemli özelliği, "Vesiletü'n-Necât"ın yani "Mevlid"i yazan kişi olmasıdır.

Babürşah

• Kalem, kelâm ve kılıç ustalığını bir arada taşıyan sanatçı, eserlerini Çağatay Türkçesiyle kaleme almıştır.

• Hattat, nakkaş ve bestekâr kimlikleriyle çok yönlü bir sanatkâr olarak tanınır.

• Vefat tarihi itibarıyla, bazı kaynaklarca 16. yüzyıl sanatçısı olarak da değerlendirilmektedir.

• Sanatçı, Babür İmparatorluğu’nun kurucusu ve ilk hükümdarıdır.

• “Babürnâme” (Vekâyî) adlı eseri, Türk edebiyatının bilinen ilk anı (hatıra) örneği olma niteliğine sahiptir.

Eserleri

1. Babürnâme

Mercimek Ahmet

​​

• Sanatçı, Keykâvus’un “Kâbûsnâme” adlı eserini Türkçeye çevirmiş; çeviri sürecinde metne özgün katkılarda da bulunmuştur.

• Eserlerinde atasözü ve deyim kullanımıyla söyleyiş zenginliği sağlamıştır.

• Gerek özgün gerekse tercüme metinlerini, geniş okur kitlesinin rahatlıkla anlayabileceği sade bir dille sunmuştur.

​

Eserleri

1. Kabusnâme- sade nesir biçiminde nasihatneme

Ahmet Paşa

• Dinî-tasavvufî temalara eserlerinde fazla yer vermeyen sanatçı, daha çok aşk ve tabiat eksenli konuları işlemiştir.

• Din dışı içerikli gazel ve murabbalarıyla tanınan şair, bu türlerde güçlü örnekler vermiştir.

• Tarih düşürme sanatını şiirlerinde sıklıkla kullanarak bunu bir gelenek hâline getirmiştir.

• Kendine özgü bir Divan’ı bulunmaktadır.

• Döneminde, edebî kişiliği dolayısıyla “Sultânü’ş-şuarâ” (şairler sultanı) unvanı ile anılmıştır.

• Fatih Sultan Mehmet’in veziri olarak görev yapmış; bir dönem idama mahkûm edilmiş, ancak kaleme aldığı “Kerem Kasidesi” ile padişahın takdirini kazanarak idamdan kurtulmuştur.

• Şairin, dönemindeki birçok önemli ismin şiirlerine yazdığı çok sayıda naziresi de mevcuttur:

.

• "Kerem Kasidesi"ni Şeyhi'ye;

• "Güneş Kasidesi"ni Atai'ye;

• "Gönül Redifli Murabbası"nı Melihi'ye nazire olarak yazmış.

Eserleri

1. Kerem Kasidesi

Ahmed-i Da'i

• Asıl adı Ahmet olan sanatçı, eserlerinde "Dâ'î" mahlasını kullanmıştır.

• En çok bilinen eseri, "Çengnâme" adlı mesnevisidir.

• Sanatçının hem Türkçe hem de Farsça Divan'ı bulunmaktadır.

• Anadolu sahasında gelişen Türk edebiyatının kurucu isimlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

• Yalnızca Türkçe değil, aynı zamanda Arapça ve Farsça eserler de kaleme almış; çok dilli edebi üretimiyle dikkat çekmiştir.

• Döneminin ilmî birikimine sahip bir âlim kimliğiyle de öne çıkmaktadır.

• "Teressül" adlı eseri, II. Murad adına kaleme alınmış olup, mektup türlerini öğretmeye yönelik süslü nesir örneği olarak değerlendirilmektedir.

Eserleri

1. Çengnâme- mesnevi

​

16. Yüzyıl Divan Edebiyatı Sanatçıları

Fuzuli

• Divan edebiyatının en usta şairlerinden biri olarak kabul edilen sanatçı, saltanat merkezinden uzakta, Kerbela’da yaşamını sürdürmüştür.

• Medrese kökenli bir eğitim alan şair, Arapça ve Farsçayı ileri düzeyde öğrenmiş ve kullanmıştır.

• Dönemine kıyasla oldukça sade bir dil kullanmış; bu sadelik, şiirlerinin dil ve üslup özelliklerinde açıkça görülmektedir.

• Şair, tüm eserlerini Azeri Türkçesiyle kaleme almıştır.

• Divan edebiyatının hemen her nazım türünde ürün vermekle birlikte, özellikle gazelleriyle büyük bir şöhrete ulaşmıştır.

• Şiirlerinde ağırlıklı olarak tasavvufî temalara yer vermiş; aynı zamanda aşk temasını da derinlikli bir şekilde işlemiştir.

• Eserlerinde yoğun biçimde hissedilen ızdırap ve içsel çalkantılar, onu “muzdarip şair” kimliğiyle öne çıkarmaktadır.

• Aşk, rindlik, ızdırap ve fedakârlık, şairin şiirlerinde öne çıkan başlıca temalardır.

Eserleri

1. Şikayetnâme-mektup

2. Leyla ve Mecnun

3. Hadikatü's-süeda (mutluluğa erenlerin bahçesi)

4. Beng ü Bade-mesnevi

5. Sakinâme-mesnevi

6. Şah û Geda-mesnevi

Taşlıcalı Yahyâ

​

• Taşlıcalı Yahya, Arnavut asıllı bir şair olup genç yaşta devşirme olarak İstanbul’a getirilmiş ve Yeniçeri Ocağı’nda eğitim görmüştür. Bu süreçte hem askerî hem de edebî bir kimlik kazanmış, bu nedenle “sâhib-i seyf ü kalem” (kılıç ve kalem sahibi) unvanıyla anılmıştır. Arnavut olmasına rağmen Türkçeyi son derece iyi öğrenmiş, özellikle İstanbul Türkçesinin en başarılı örneklerini vermiştir. Yazdığı şiirlerle dönemin padişahı Kanunî Sultan Süleyman’ın dikkatini ve takdirini kazanmıştır. Kanunî’nin Bağdat Seferi’ne katılmış ve bu sefer sırasında Fuzûlî ile tanışmıştır. Taşlıcalı Yahya, sade ve özentisiz bir dille yazdığı lirik gazelleriyle tanınır; ayrıca kasideleri ve mesnevîleriyle de edebiyat tarihimizde önemli bir yer edinmiştir. Hamse sahibi bir sanatçı olarak mesnevî nazım biçiminin Türk edebiyatındaki önde gelen temsilcilerindendir. İlk mesnevîsi Gencîne-i Râz olup, Kitâb-ı Usûl, Gülşen-i Envâr ve Gencîne-i Râz adlı eserlerinde din, ahlâk ve tasavvuf konularını işleyen küçük hikâyelere yer vermiştir. Şâh u Gedâ adlı mesnevîsi ise konusu İstanbul’da geçen telif bir eserdir ve Ayasofya ile Sultan Ahmed Camii gibi tarihî yapıların tasvirlerini içermesi bakımından ayrı bir önem taşır. Ayrıca 48 beyitlik küçük bir mesnevî olan Sâkînâme de onun eserleri arasındadır. Sanatçı, mesnevîlerinin tümünde Kanunî Sultan Süleyman’ı övmüştür. Dindar bir kişiliğe sahip olan Taşlıcalı Yahya, şiirlerinde zahidi meyhaneye değil mescide çağırır; yerel unsurlara, atasözlerine ve deyimlere sıkça yer verir. Şehzâde Mustafa’nın Hürrem Sultan’ın entrikaları sonucu öldürülmesinin ardından yazdığı mersiye, yakın dostları tarafından ordu içinde yayılınca Rüstem Paşa ve Kanunî’nin tepkisini çekmiştir. Sanatçı, 1582 yılında Zvornik’te Dîvân’ını hazırlarken vefat etmiştir. (Türkçe ÖABT Alan Eğitimi, Pegem Akademi, 2023).

​

Eserleri

​

1. Gencîne-i Râz

2. Kitâb-ı Usûl

3. Gülşen-i Envâr

4. Yūsuf u Züleyha

5. Şah u Geda

​

Bu eserler aynı zamanda sanatçının hamsesini (beş mesnevi) oluşturmaktadır.

​

Dipnot: Aynı şair tarafından yazılmış beş mesnevîden oluşan eserlere "hamse" adı verilir. İran edebiyatında hamse sahibi ilk şair, Genceli Nizâmî'dir. Bu sanatçının hamsesinde "Mahzenü'l-Esrâr, Leyla ve Mecnûn, Hüsrev ve Şirin, Heft Peyker ve İskendername" mesnevileri bulunur. Nizâmî'yi rol model alan birçok İranlı ve Türk şair, birçok hamse yazmıştır.

​

Bâki

• Sanatçı, yalnızca iyi bir medrese eğitimi almakla kalmamış, aynı zamanda çeşitli medreselerde müderrislik görevinde de bulunmuştur.

• Zaman zaman kadılık görevleri üstlenerek, ilmiye sınıfında da önemli bir yer edinmiştir.

• Kaleme aldığı eserlerde din dışı temalara ağırlık vermiştir; özellikle bireysel yaşantılara ve duygulara odaklanmıştır.

• Yaşadığı dönemin zevk, sefa, aşk, bolluk ve refah dolu atmosferi, şiirlerine konu olarak yansımıştır.

• Gazel türünde verdiği eserlerle büyük başarı sağlamış, bu alanda klasik Türk edebiyatının önde gelen isimleri arasında yer almıştır.

• Dili etkili ve ustalıkla kullanmış, şiirlerinde ahenkli, akıcı ve neşeli bir anlatım tercih etmiştir.

• Söz sanatlarına hâkimiyetiyle de dikkat çeken sanatçı, edebî üslubunu güçlü imgelerle beslemiştir.

• Döneminde edebiyat çevrelerinde, kendisine "Sultânü’ş-şuarâ" (şairler sultanı) unvanı verilmiştir.

Eserleri

1. Kanuni Mersiyesi-Terkib-i Bent

2. Divan

3. Fezdil-i Mekke

Hayali

• Sanatçı, kaleme aldığı eserlerinde yerli unsurları tasavvufî düşüncelerle harmanlayarak, özgün bir anlatım geliştirmiştir.

• Eserlerinde, atasözleri ve deyimlere sıkça yer vererek halk kültürünü edebî söylemine yansıtmıştır.

• Yazın dili olarak İstanbul Türkçesi’ni tercih etmiş, bu yönüyle de dönemin dil zevkini yansıtmıştır.

• Sanatçının, nazım türlerinde yazılmış bir Divan’ı da bulunmaktadır.

Eserleri

1. Divan

Seydi Ali Reis

• Sanatçı, asıl şöhretini denizcilik alanındaki başarılarıyla kazanmıştır.

• Eserlerini sade ve anlaşılır bir dille kaleme alarak, geniş bir okuyucu kitlesine hitap etmiştir.

• Bazı metinlerinde, Nevâî etkisiyle Çağatay Türkçesi lehçesine yer vermiştir.

Eserleri

1. Miratü'l Memalik: Sanatçı, Hint seferi sırasında yaşadıklarını anlatır. Aynı zamanda Türk edebiyatında gezi türünün ilk örneği kabul edilmektedir.

2. Kitabü'l Muhit: Önemli denizcilik bilgilerini içerir.

17. Yüzyıl Divan Edebiyatı Sanatçıları

Nabi

• Hikemî tarzın öncülerinden biri olarak kabul edilen sanatçı, bu doğrultuda pek çok eser kaleme almıştır.

• Urfalı olan Nabi, hikemî tarzın öncülerinden biri olması dolayısıyla "Nabi Ekolü" adlandırması da yapılır.

• Toplumun aksayan ve gülünç yönlerini, özellikle bazı manzumelerinde eleştirel bir bakış açısıyla işlemiştir.

• Eserlerinde, dinî ve töresel değerlere bağlı ahlaki öğütlere geniş yer vermiştir.

• Şiiri, düşünceleri aktarmada bir araç olarak görmüş; bu anlayışla didaktik bir üslup benimsemiştir.

• Yaşadığı dönemin edebî diline kıyasla, daha sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır.

Eserleri

1. Hayriyye- didaktik nitelikli mesnevi

2. Hayrabad- âşk konulu mesnevi

3. Münşeat

4. Tuhfetü'l Harameyn

Nefi

• Hiciv türünün öncülerinden biri olarak kabul edilen sanatçı, özellikle yaşadığı dönemin ileri gelenlerini hedef alan sert ve nükteli kasideleriyle tanınmıştır.

• Kaleme aldığı hicivlerde, övme ve yergi unsurlarını uç noktalarda kullanmış; methiyelerinde aşırıya kaçarken, eleştirilerinde de keskin ve ölçüsüz bir üslup benimsemiştir.

• Hicivdeki gözü kara tavrı, onu zaman zaman aile bireylerini dahi eleştirmekten alıkoymamış; babası hakkında yazdığı sert ifadeler bunun en dikkat çeken örneklerindendir.

• Dönemin önde gelen devlet adamlarından birini hedef aldığı hicvi, siyasi sonuçlar doğurmuş ve sanatçı, kementle boğdurularak öldürülmüştür.

• Edebî dil bakımından, ağır, süslü ve sanatlı bir üslup benimsemiştir.

Eserleri

1. Siham-ı Kaza: "Kaza Okları" anlamına gelen sanatçının bu eseri, hicivlerinin yer aldığı bir yapıttır.

Evliya Çelebi

• Seyahatnâme türünün en önemli temsilcilerinden biri olan sanatçı, eserlerinde genellikle sade, doğal, yer yer özensiz ve serbest bir dil kullanmıştır.

• Gerek resmî görevleri kapsamında gerekse şahsî merakıyla, Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinin yanı sıra İran’dan Avusturya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyayı gezmiş; bu seyahatlerini gözlemlerine dayalı bir üslupla kaleme almıştır.

​

Eserleri

1. "Seyahatname": Tarih, coğrafya, sosyoloji, folklor, hukuk ve etnoloji için bir kaynak niteliğindedir.

Katip Çelebi

• Batı'da Hacı Kalfa olarak bilinir.

• Sanatçı, sade bir dil ile eserlerini kaleme aldı.

Eserleri

1. Keşfü'z Zünûn: On beş bin eser ve on bin yazarın tanıtıldığı bibliyografik bir eserdir. Arapça olarak yazıldı.

2. Cihannüma: Batılı bir anlayışla hazırlanmış bir coğrafya eseridir.

3. Tuhfetü'l Kibar Fi Esrafü'l Bihâr: Denizcilik seferlerinden ve büyük Türk denizcilerinden bahseder.

4. Mizanü'l Hak: Dini, ahlaki ve toplumsal konuları işleyen didaktik bir eserdir.

5. Düsturü'l Amel: Devlet işlerinde gördüğü aksaklıkları ve bunun sonucunda da bu aksaklıkların çarelerini eserinde anlattı.

18. Yüzyıl Divan Edebiyatı Sanatçıları

Nedim

• Lale Devri’nin önde gelen şairlerinden biri olan sanatçı, bu dönemin zarafetini, görkemi ve eğlence kültürünü şiirlerine yansıtmıştır.

• Divan edebiyatında yerlileşme ve mahallîleşme eğilimi, büyük ölçüde onunla başlamıştır.

• Şiirlerinde musiki, ahenk, zarafet, eğlence ve nükte bir arada yer alır.

• Divan edebiyatının geleneksel, katı kurallarını kırarak kendine özgü, sade ve doğal bir üslup benimsemiştir.

• İstanbul’un fiziki ve kültürel dokusunu, İstanbul Türkçesiyle birlikte şiire kazandırmıştır.

• Gözleme dayalı gerçeklik, yaşanan hayatın neşesi ve dış dünyaya ait canlılık, onun şiir anlayışının temelini oluşturur.

• Eserlerinde ağırlıklı olarak aşk, şarap, eğlence ve hayattan haz alma temalarını işlemiştir.

• Şiir dili yalın, açık ve akıcıdır.

• Din dışı temalara yönelmiş; bireysel zevklere ve dünyevî yaşama odaklanmıştır.

• Divan edebiyatında şarkı türünün en önemli temsilcisi olarak kabul edilir.

• Divanı’nda, hece ölçüsüyle yazılmış bir türkü de yer almaktadır.

Eserleri

1. Divan

Şeyh Galip

• Divan edebiyatının son büyük temsilcisi kabul edilen Şeyh Gâlip, aynı zamanda Galata Mevlevîhanesi’nin postnişinidir.

• Mutasavvıf kimliğiyle öne çıkan sanatçı, eserlerinde ağır, sanatlı ve yoğun söz sanatlarıyla bezenmiş bir dil kullanmıştır.

• Divan şiirinin klasik geleneklerine bağlı kalmakla birlikte, kendine özgü, bireysel bir şiir anlayışı ve estetik atmosferi de oluşturmuştur.

• Sebk-i Hindî üslubunun Türk edebiyatındaki en önemli temsilcisi olarak kabul edilir.

• Şiirlerinde, derin düşünceler, soyut tasvirler ve zengin bir hayal gücü hâkimdir.

• Musiki ve ahenk, onun şiir dünyasında önemli bir yer tutar.

• Nabi’nin Hayrâbâd adlı mesnevisini yeterli bulmayarak, benzer bir konuya sahip olan ve edebiyatımızın en özgün mesnevilerinden biri kabul edilen Hüsn ü Âşk eserini kaleme almıştır.

Eserleri

1. Hüsn ü Âşk- Tasavvuf felsefesini anlatan alegorik bir mesnevidir.

2. Divan- Şiirlerinde oluşur.

19. Yüzyıl Divan Edebiyatı Sanatçıları

Yenişehirli Avni

• Sanatçı, kaleme aldığı şiirlerinde klasik divan mazmunlarının yanı sıra Batılılaşma süreciyle edebiyatımıza giren yeni kavram ve sözcüklere de yer vermiştir.

• Şiirlerinde rahat, akıcı ve doğal bir söyleyiş dikkati çeker.

• Sanatçının, Türkçe kaleme alınmış bir divanı da bulunmaktadır.

Eserleri

1. Divan

Enderunlu Vâsıf

• Şairin şiirlerinde, Nedim’in üslup ve söyleyiş tarzının etkileri açıkça görülmektedir.

• Sanatçı, özellikle şarkı türündeki manzumeleriyle tanınmıştır.

• Kaleme aldığı şiirlerinde, İstanbul’u estetik bir duyarlılıkla ve tüm zarafetiyle tasvir etmiştir.

• Halk söyleyişlerine yer vermekle birlikte, zaman zaman kalıplaşmış ifadelerden sıyrılamadığı da dikkati çeker.

• Şiirlerini bir divan içerisinde toplamıştır.

​

Eserleri

1. Divan

Keçecizade İzzet Molla

• Şair, kaleme aldığı şiirlerinde yalın ve anlaşılır bir dil tercih etmiştir.

• Dönemin padişahını eleştirmesi nedeniyle Keşan’a sürgün edilmiştir.

• Mevlevî tarikatına mensup bir sanatçıdır.

Eserleri

1. Mihnet-i Keşan- mesnevi aynı zamanda gezi yazısı

2. Gülşen-i Aşk

3. Bahar-ı Efkar

4. Hazan-ı Asar

​