HALK EDEBİYATI

Halk edebiyatı, toplumun geniş kesimlerine hitap eden, sözlü gelenekler ve kültürel miras üzerinden şekillenmiş bir edebiyat türüdür. Yazılı eserlerden çok sözlü anlatımın ön planda olduğu bu edebiyat türü, halkın yaşamını, inançlarını, duygularını ve düşüncelerini yansıtır. Halk edebiyatı, anonim olarak nesilden nesile aktarılan şiirler, destanlar, masallar, efsaneler, türküler ve atasözleri gibi zengin bir sözlü ürün yelpazesine sahiptir.

Anonim Halk Edebiyatı

-Söyleyeni belli olmayan dizeler, sözler ya da türevleri ile ilgili bilgiler bulunur.

-Dilden dile aktarılarak anlatılır.

-Hece ölçüsü kullanılır.

-Sözlü bir edebiyattır.

Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri

Mani

-7'li hece ölçüsü kullanılır.

-Uyak düzeni “aaxa” şeklindedir.

-Sade bir halk dili kullanılır.

-Tek dörtlükten oluşur.

-Asıl anlatılmak istenen, verilmek istenen mesaj son iki dizededir.

-"Mani," Anonim Halk edebiyatının en küçük nazım biçimidir.

Türkü

-8'li veya 11'li hece ölçüsü ile yazılır.

-Uyak düzeni “abab xx cccb xx” şeklindedir

-Sade halk dili ile yazılır.

-3-5 dörtlük şeklinde dizayn edilir. Dörtlükler arasında iki dizelik nakarat (Kavuştak) kullanılır.

-Her konu işlenir.

Diğer Biçimler

Ninni
Tekerleme
Bilmece

Âşık Edebiyatı

-Halk ozanları tarafından saz eşliğinde söylenen şiirlerdir.

-Uyak düzeni “abab, cccb, dddb...” şeklindedir.

-Genellikle 3-5 dörtlük şeklinde dizayn edilir.

-Sade ve halkın konuştuğu bir dil kullanılır.

-Genel olarak hece ölçüsünün kullanılmasının yanı sıra son zamanlarda, biraz da olsa, aruz ölçüsü de kullanılmıştır.

Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri

Koşma

-11'li hece ölçüsü kullanılır.

-Lirik duyguların "Aşk, sevgi, gurbet, yurt ve doğa vs." konu edildiği şiirlerdir.

Semai

-8'li hece ölçüsü kullanılır.

-Ezgiyle söylenen sevgi ve doğa yüklü şiirlerdir.

Varsağı

-8'li hece ölçüsünün kullanıldığı bu nazım biçimi, Güney Anadolu'da "Bre, behey" gibi ünlemlerle söylenen şiirlerdir.

Destan

-8'li ve 11'li hece ölçüsünün kullanıldığı Destan, "Savaş, göç, kıtlık, yenilgi vb." önemli olayların konu edildiği uzun şiirlerdir.

Âşık Edebiyatı Nazım Türleri

Güzelleme

Sevgilinin güzelliğinin anlatıldığı bir nazım türüdür.

Koçaklama

Yiğitlik, kahramanlık temalı bir türdür.

Taşlama

-Yergi ve hicvin anlatıldığı bir diğer türdür.

Ağıt

-Ölenin ardından söylenen şiirlerdir.

-Divan edebiyatında bu türe Mersiye denilmektedir.

Âşık Edebiyatı Sanatçıları

Köroğlu (16. Yüzyıl)

-16. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, eserlerinde sadece hece ölçüsünü kullandı.

-Sade bir dille yazdı.

-Koçaklamaları ile ün saldı.

-Divan edebiyatı etkisi yoktur.

-Bir rivayete göre babasını kör ettiği için Bolu Beyi'ne isyan etmiş.

-Destanlara ve halk hikâyelerine konu olmuş bir halk kahramanıdır Köroğlu.

-Zulme karşı ayaklanarak halkın sesi olmuş.

-Kim olduğu kesin olarak bilinmiyor. Hakkında rivayetler var.

Karacaoğlan (17. Yüzyıl)

-17. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, eserlerinde sadece hece ölçüsünü kullanmanın yanı sıra sade bir dille yazmıştır.

-İnce ve samimi bir anlatımı vardır.

-Güzellemeleriyle tanınmış.

-Konularını göçebe hayatından almış.

-Güney Anadolu'nun Toroslar bölgesinde yaşamış olduğu rivayet edilir.

-Sanatçı; eserlerinde dinî konuları hiç işlememiş, Divan ve tekke şiirinden hiç etkilenmemiştir.

-Sanatçı, Türkmen aşiretine mensup göçebe bir şairdir.

-Âşık edebiyatının en lirik şairidir.

-Eserlerinde, çapkınca söyleyişlere de yer vermiştir.

-Ressam gibi tabiatı tasvir etmiştir.

-En çok varsağı söylemiş halk şairi.

-"Âşk, tabiat, ayrılık, gurbet, ölüm, güzeller vb." temaları eserlerinde işlemiştir.

Gevheri (18. Yüzyıl)

-18. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, eserlerini aruz ve hece ölçüsünü kullanarak kaleme aldı.

-Sanatçının Divan'ı var. Divan tarzında eserler kaleme aldı.

-Gevheri makamı olarak bilinen bir müzik makamı da vardır.

-Şiirlerine aşk acısı hâkimdir.

-Kaleme almış olduğu şiirlerinde yabancı sözcük ve divan şiiri mazmunları da vardır.

-Sadece kendi şiirlerine yer veren bir mecmuası da mevcuttur.

Âşık Ömer (18. Yüzyıl)

-18. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilmektedir. Şiirlerini aruz ve hece ölçüsünü kullanarak kaleme alan sanatçı, şairliğinin yani sıra aynı zamanda bir yeniçeridir.

-En çok şiiri olan halk şairidir.

-Edebiyat camiasında, Pîr veya Üstat olarak anılır.

-Şairname adlı eseri edebiyat tarihi için önemlidir.

-Kaleme almış olduğu şiirlerini, Âşık Ömer Divanı adlı kitapta topladı.

-Sanatçıya, Ordu şairi ve Gezgin saz şairi de denilmektedir.

-Şair, tasavvuf düşüncesini de işlemiştir.

-Kaleme almış olduğu güzellemeleriyle tanınmıştır.

-Sanatçı; koşma, varsağı ve semai türlerinde başarılıdır.

Dertli (19. Yüzyıl)

-19. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, bir aşk için kendini öldürmeye çalıştığı için kendilerine Dertli denilmektedir.

-Şiirlerini aruz ve hece ölçüsünü kullanarak kaleme aldı.

-Sanatçının Divan'ı mevcut.

-Akıcı ve içten bir söyleyişi var.

-Gevheri, Âşık Ömer ve Fuzulî etkisi hâkimdir.

-Sanatçı, asıl ününü heceyle kaleme almış olduğu şiirlerine borçludur.

-Şair; Bektaşi, tekke ve divan edebiyatını iyi bilir.

-Eserlerinde aşk, doğa, din ve tasavvuf konularını işlemiştir.

-Hiciv ve mizah yoluyla toplumsal konular.

Seyrani (19. Yüzyıl)

-19. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen Sanatçı, eserlerinde aruz ve hece ölçüsünü kullanmıştır.

-Sade, açık ve anlaşılır bir dil kullanmıştır.

-Taşlamalarıyla tanınmıştır.

-Âşık ve divan edebiyatıyla ilgili eserler kaleme almıştır.

-Kayseri-Develi ilçesinden.

-Sanatçının yergi ve gülmece şiirleri önemlidir.

-Sanatçı; ölüm, öteki dünya, ruh gibi metafizik konuları işlemiştir.

Dadaloğlu (19. Yüzyıl)

-19. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, eserlerinde sadece hece ölçüsünü kullanmıştır.

-Aşk, doğa ve savaş temalarını işlemiştir.

-Asıl adı Velidir sanatçının.

-Kaleme almış olduğu koçaklamalarıyla tanınmıştır.

-Koçaklamalarını sert bir üslupla kaleme almıştır.

-Doğa şiirlerinde duygulu bir anlatımı vardır.

-Sanatçı, Güney Anadolu'nun Avşar boyundandır.

-Kendisi Türkmenlerin özgürlük sembolü olmuştur.

-Kaleme almış olduğu şiirlerinde isyan hâkimdir.

Bayburtlu Zihni (19. Yüzyıl)

-19. yüzyılda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, aruz ve hece ölçüsünü kullanmıştır.

-İyi bir tahsil görmüştür.

-Asıl ünü halk edebiyatındadır.

-Eserlerinde kaside, gazel ve tahmis nazım şekillerini sıkça kullanmıştır.

-Koşma ve taşlamalarında başarılıdır.

-Yer yer kaba ve küfre varan bir üslubu vardır.

-Kalem Şuarasından. Şaz şiirleri yazan ancak saz çalamayanlara kalem şuarasından denilmektedir.

Erzurumlu Emrah (18. Yüzyıl ?)

-Aruz ve hece ölçüsünü eserlerinde kullanan sanatçı, divan edebiyatından etkilenmiştir.

-Koşma ve semailerde başarılıdır.

-Dini-tasavvufi temaları işlemiştir eserlerinde.

-Aruzla kaleme aldığı şiirlerden oluşan bir divanı var.

-Kendi adıyla anılan âşık kolunun kurucusudur.

-Gezgin derviş ve saz şairidir.

İçten ve etkili, açık gurbet şiirleri kaleme almıştır.

Âşık Edebiyatında Diğer Sanatçılar

Âşık Kuloğlu
Ercişli Emrah
Kâtibi
Âşık Ruhsatı
Summani
Âşık Şenlik

Tekke Edebiyatı Genel Özellikleri

-Tasavvufî konular işlenir.

-Eserler, sade bir dille kaleme alınır.

-Şiirler, genellikle birkaç dörtlükte oluşur.

-Eserlere özel bir ezgi hâkimdir.

-Koşma tipi uyak kullanılır.

-Genellikle hece ölçüsüyle yazılır şiirler.

-Aruz ölçüsünü kullananlar da vardır.

Tekke Edebiyatı Nazım Türleri

Deme

Alevi-Bektaşilerin sazla söylenen tarikat temalı tasavvufi şiirlerdir.

Devriye

Her şeyin Allah (c.c.)'tan geldiğini ve yine Ona döneceğini anlatan şiirlerdir.

İlahi

-Allah (c.c.)'ı övmek için, özel bir ezgiyle söylenen şiirlerdir. Kendi içinde türlere ayrılır ve farklı isimlerle anılır.

-En önemi temsilcisi Yunus Emredir.

Nutuk

Tarikata yeni girenlere, tarikat kurallarını söylemek için söylenen şiirlerdir.

Nefes

-Bektaşi şairlerinin yazdığı, tasavvufi şiirlerdir.

-Pir Sultan Abdal en önemli temsilcidir.

Şathiye

-İnançlardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan mizahi şiirlerdir.

-Kaygusuz Abdal en önemli temsilcidir.

Tekke Edebiyatı Sanatçıları

Yunus Emre (13. Yüzyıl)

-13. yüzyıl mutasavvıf şairi olan Yunus Emre, insan sevgisiyle ön plana çıkmaktadır.

- "Gönül Adamı" olarak nitelenir.

- Şiirlerinin her dizesi âdeta bir sehli mümteni örneğidir. Sehli mümteni, kolay gibi görünen ancak yazılmasının çok zor olduğu şiirlerdir.

- Kaleme almış olduğu eserlerinde, sade bir Türkçe mevcuttur.

- UNESCO 1991 yılını "Yunus Emre Sevgi Yılı" olarak ilan etmiştir.

- Eserlerinde hece ve aruz ölçüsünün kullanımı görülür.

- Tabduk Emre adında bir zat-ı muhtereme bağlandıktan sonra tasavvufa girmiş.

- Kendileri, ilahi nazım türünün en önemli temsilcisidir.

- Kaleme aldığı şiirleri, birçok dile çevrilmiştir.

Eserleri

1. Risalet'ün Nushiyye-siir

Hacı Bektaşi Veli (13. Yüzyıl)

-Bektaşilik tarikatının kurucusu olan sanatçının, hem tarihi hem de menkıbevi kişiliği var.

-Şathiye, Besmele şerhi, Hadis-i Erbain Şerhi?

Eserleri

1. Malakat

Hacı Bayramı Veli (14. Yüzyıl)

-Asıl adı Numan olan sanatçı, eserlerinin dil ve üslubunda Yunus Emre'yi örnek almıştır.

-Sanatçının bağımsız bir yapıyı yoktur.

-Fatih'in İstanbul'u fethedeceğini mujdelemiştir.

-Ankara'da Bayramiye tarikatını kurmuştur.

-Sanatçı, Anadolu'da tasavvufi hayatın yayılmasında etkilidir.

Eşrefoğlu Rumi (15. Yüzyıl)

-Divanı olan sanatçı, kaleme almış olduğu eserlerinde hece ve aruz ölçüsünü kullanmıştır.

-Müzekkin-i Nefis adlı eserinde tarikat adabı ve nefis terbiyesini anlatmış.

-Sanatçı, Kadiri tarikatının eşrefiye kolunu kurmuştur.

-Hacı Bayramı Veli'nin damadıdır.

Eserleri

1. Müzekkin-i Nüfus

Kaygusuz Abdal (14. Yüzyıl)

-Asıl adı Alaaddin Gaybi'dir.

-Sanatçı, eserlerinde hece ve aruz ölçüsünü kullanmıştır.

-Şathiyeleriyle ünlenmiş, tanınmış biridir.

-Kaleme almış olduğu Nefeslerinde, ham sofularını mizahi bir üslupla eleştirmiştir.

-Alevi-Bektaşi halk şiirinin kurucusudur.

-Dinî ve tasavvufi konularda şiirler kaleme almıştır.

Eserleri

1. Budalaname

2. Vücudname

3. Kitab-ı Miglate

4. Gülistan-şiir

5. Gevhername-şiir

İbrahim Gülşeni (15. Yüzyıl)

-15-16. yüzyıllarda yaşamış olduğu rivayet edilen sanatçı, divan ve Yunus tarzı şiirler kaleme almıştır.

-Mevlana'ya nazire olarak yazdığı Manevi adlı bir yapıtı vardır.

-Gülşeni tarikatının kurucusudur.

Eserleri

1. Farsça Divan-şiir

2. Arapça Divan-şiir

3. Türkçe Divan-şiir

4. Manevi-şiir

5. Razname

6. Kenzül Cevahir

Pir Sultan Abdal (16. Yüzyıl)

-Sade bir dil ve hece ölçüsüyle eserlerini kaleme alan sanatçının eserlerinde, coşkun bir lirizm mevcuttur.

-Asıl adı Haydar'dır ve Sivas doğumludur.

-Sanatçının derin bir Vahdet-i Vücut anlayışı vardır.

-Allah, Peygamber, melekler, on iki imam, Hz. Ali ve Hz. Hüseyin.

-Sanatçı, Alevi-Bektaşi şiirinin en büyük ustalarındandır.

-Nefes türündeki şiirleriyle tanınmıştır.

-Din dışı şiirlerinde toplumsal konuları işlemiştir.

-Bir rivayete göre, Sivas Valisi Hızır Paşa tarafından idam edilmiştir.

Niyâzî-i Mısrî (17. Yüzyıl)

-Aruz ve hece ölçüsüyle şiirler kaleme alan sanatçı, Türkçe ve Arapça manzum-mensur eserler yazmıştır.

-Tasavvuf etkisinde didaktik şiirler de yazmıştır.

-Çok yönlü olan sanatçı, Tefsir kitapları da kaleme almıştır.

Eserleri

Şehr-i Nutk-i Yunus Emre
Risale-i Vahdet-i Vücut

Aziz Mahmut Hüdâyî (16. Yüzyıl)

-Hece ve aruz ölçüsüyle eserler kaleme alan sanatçı, sade bir dille hikemi şiirler kaleme almıştır.

-Mutasavvif, Âlim ve şairlik yönü mevcuttur.

-Sanatçı, Vahdeti Vücut anlayışına bağlıdır.

-Celvetiye tarikatının kurucusudur.

-Arapça ve Türkçe manzum-mensur birçok eser kaleme almıştır.

Eserleri

1. Tarikatname-şiir

2. Divan-ı İlâhiyat-şiir

3. Nefais'ül Mecalis

4. Tecelliyat

Erzurumlu İbrahim Hakkı (18. Yüzyıl)

-Araştırmacı ve mutasavvıf olan sanatçının, Marifetname adlı eseri önemlidir.

-Sanatçı; Edebiyat, psikoloji ve astronomi alanında çalışmalar yapmış.

-Siir'te kurduğu gözlemevi'nde gökyüzünü incelemiş.

-"Mevlam görelim neyler/ Neylerse güzel eyler." En ünlü şiiridir. Bu arada bu şiir bir muhammes örneğidir.

Tekke-Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü

Âşk

Allah (c.c.) âşkı ya da hakiki âşk.

Mecazî Âşık

Allah (c.c.) aşkı dışındaki diğer aşklar. Beşeri aşklar.

Âşık

Allah (c.c.) aşkıyla yanan kişi, derviş.

Çile

Tasavvufta nefsi olgunlaştırmak için çekilen sıkıntılar.

İnsan-ı Kâmil

Nefsini yenerek olgunlaşmış kişi.

Kâdeh / Kâse / Câm

Âşığın kalbi.

Serap

Allah (c.c.) aşkı.

Fenâ

Yok olma. Bekâ kelimesinin karşıtı. Kalıcı olmayan, ölümlü, fâni.

Fenâfillah

Ölmeden önce ölmek demektir. Tasavvuf inancına göre, Yüce Allah'ın vücudundan başka gerçek anlamda vücut yoktur. İnsan ise Yüce Allah aşkıyla her şeyden geçerek, bütün varlığını yok edip kendisinden koptuğu, Yüce Allah'a dönecektir. Bunda da Fenâfillah denir.

Vahdet-i Vücut

Birlik, Allah (c.c.)'ın birliği.

Kesretin zıddı. Bütün varlıklar Allah Hazretleri'nin Esma ve sıfatlarında ibarettir.

Bütün varlıklarda çeşitli şekillerde ortaya çıkan O'dur. Her şey O'nun varlığına ve birliğine delalet eder. O, olmadan hiçbir şey olmaz.

Meyhane

Tekke, dergâh.

Meclis

Oturulacak, toplanılacak yer.

Saki

Kadeh sunan, içki veren. İlahi aşkı sunan kişi. Yani şeyh veya mürit.

Kesret

Çokluk, bolluk. Vahşetin zıddı.

Sarhoş

Yüce Allah aşkıyla, kendinden geçen kişi.

Masiva

Allah (c.c.)'tan başka her şeye denir.

Maşuk

Sevgili, sevilen. Tasavvufta sevgili Yüce Allah'tır.

Mürit

Bir şeyhe bağlı olan kişi.

Yüce Allah'a ulaşmaya çalışan kişi.

Mürşit

Müritlere yol gösteren kişi, tarikat piri veya şeyh.

Dergâh / Tekke

Tarikat mensuplarının, topluca ibadet ve törenlerinin yapıldığı yer. 