ERKEN ÇOCUK DÖNEMİNDE ÜNSİYETİN YETİŞKİNLİĞE SİRAYETİ

Çocuklukta Bağlanma ve Yetişkinlik İlişkilerine Etkisi

Bağlanma kuramı hem çocukluk döneminde temel bakım veren-anne ile ilişkiye odaklanırken hem de Freud’dan farklı olarak, yetişkinlerin sosyal, kültürel ve romantik ilişkilerinde yaşadıkları duygusal, bilişsel ve davranışsal özellikleri anlamak için kullanılan bir modeldir. Freud’a göre bireyin din ve Tanrı imgesi, çocukça saplantılar ve olgunlaşmamış suçluluk duygusundan kaynaklanan, çocukluk ürünü bir yanılsamadan ibarettir ve yetişkinlik dönemlerinde terk edilir. (Freud, Totem ve Tabu, ss. 179- 193; Freud, Bir Yanılsamanın Geleceği, ss. 60-76; Ayrıca bkz. DiCenso, a.g.e., ss. 69-74.)

Oysa bağlanma yaşantısı aktif olarak hayat boyunca devam eden doğal bir süreçtir ve yetişkinlik dönemlerinde de bu süreç terk edilmez. Zaten Bowlby’e göre de bağlanma yaşantısı “beşikten mezara kadar” devam eden bir süreçtir. Vurgulanması gereken önemli bir farklılık da erken psikanalitik düşüncenin anne-çocuk ilişkisini sadece yemek sağlama görevine indirgemesidir. Hâlbuki Bowlby bağlanmayı ayrı bir davranışsal sistem olarak, annenin yiyecek sağlama rolünden bağımsız çok daha önemli psiko-fizyolojik bir sistem olarak görmektedir. Bağlanma kuramı Freud’yen psikanalitik teoriden farklı olarak çok çeşitli kültürlerde test edilmiş ve kültürlerarası kabul gören bir kuram haline gelmiştir. Bilindiği gibi Freud ve diğer psikanalistler orta Avrupa kültüründe çakılı kaldıkları ve farkına varmadan bu kültürden yola çıkarak genelleme yaptıkları için defalarca eleştirilmişlerdir. Denilebilir ki bağlanma kuramının erken dönem psikanalitik teorilere karşı en önemli avantajı, dünyanın pek çok ülkesinde oldukça fazla psikolog ve psikanalist tarafından çalışılarak ayrım ve farklılıklarının sistematik bir şekilde analiz edilmesidir. Ayrıca bağlanma araştırmalarının büyük çoğunluğunun normal sağlıklı bireylere yönelik olması ve patolojik unsurları dışlaması, dini düşünceye de olumlu bir perspektiften bakması bir avantaj olarak düşünülebilir. Çocuğun ilk bağlandığı kişi, anne ya da bakıcı, çocuğun karmaşık ve potansiyel bakımdan tehlikeli bir dünyayı keşfedip onun hakkında bilgi edinebilmesini sağlayan emin bir kale; ayrıca, stresli ve acılı dönemlerinde bir rahatlama ve güven tazeleme kaynağıdır.

Bir çocuğun annesi ya da kendisine asıl bakan başka bir kişiyle (caregiver) kurduğu ilk bağlanma, hem sonraki ilişkilerin dayandığı temeldir, hem de, daha kapsamlı biçimde, sonraki ilişkilerin kurulup yürütülmesini belirleyen bir işlerlikli model ya da beklentiler kümesi sunar. (Geniş bilgi için bkz. Mario Mikulincer, Phillip R. Shaver, Attachment in Adulthood: Structure, Dynamics, and Change, Second Edition, New York/L ondon, The Guilford Press, 2016, ss. 3-27.)

İçsel Çalışan (zihinsel) Modeller Bowlby içsel çalışan modeller kavramını çocukların, dünya ve bu dünya üzerinde kendilerini ve diğer önemli insanları da kapsayan içsel zihinsel algılamalarını tanımlamak için kullanmıştır. Bağlanma sistemine göre, bakıcı ile yinelenen etkileşimler, tepkiler ve yakınlık isteğine karşı bakıcının sergilediği davranışlar çocuk tarafından içselleştirilerek kendisi ve diğer insanlar hakkında içsel çalışan modellere (internal working models) dönüşür.

Bowlby, yaşamın ilk yıllarında bağlanma sistemini etkin ve yeterince faaliyete geçirebilmek ya da sonlandırabilmek için çocuğun bağlanma figürüne ilişkin beklentiler geliştirdiğini söyleyerek bunları da, içsel çalışan modeller olarak tanımlamıştır. (Bowlby, Attachment and Loss: Volume 1, s. 223-230; Bowlby, Attachment and Loss: Volume 3, s. 38-40.)

Buna göre içsel çalışan modeller, “birincil bağlanma figürünün korunma ve destek çağrılarına karşılık veren ve ulaşılabilir, duyarlı biri olup olmadığı ve çocuğun kendisini, bağlanma figürü tarafından sevilmeye ve yardıma değer birisi olarak görüp görmediği şeklinde birbirini tamamlayan iki farklı nitelikle” tanımlanır. Bu aynı zamanda çocuğun daha sonraki yakın ilişkilerine uyarlayacağı ve kullanacağı ilksel şemalarıdır. Erken yaşlardaki bağlanma yaşantıları sonucu oluşan içsel çalışan modeller; bireyin kendilik algısını şekillendirip oluşturmakta, yakın ilişkilere yönelik beklentileri şekillendirmekte ve bireyin yaşantılarının yorumlanmasına rehberlik etmektedir. (Inge Bretherton, Kristine A. Munholland, The Internal Working Model Construct in Ligth of Contemporaray Neuroimaging Research, Handbook of Attachment: Theory, Research, and Clinical Applications, (ed.) Jude Cassidy - Phillip R. Shaver, Third Edition, The Guilford Press, New York 2016, ss. 63- 84; I. Bretherton, K. E. Grossmann, K. Grossmann, E. Waters, In Pursuitof the Internal Model Costruct and its Relevance to Attachment Relationships, Attachment from Infancy to Adulthood: The Major Longitudinal Studies, (ed.) K. E. Grossmann - K. Grossman - E. Waters, New York, Guilford Press, 2005, ss. 13-47.)

Bowlby’ye göre çocuk, ihtiyacı olduğunda ve kaygı hissettiğinde bağlanma figüründen, anne-veya diğerlerinden destek ve olumlu karşılık görürse; anne veya diğer bakıcıların güvenilir ve duyarlı olduğuna dair bir model geliştirerek kendisinin de güvenilmeye, korunmaya ve sevilmeye değer olduğu yolunda zihinsel temsiller geliştirir. Çocuğun bakıcıyla bunun aksi bir etkileşimi olduğunda, bağlanma figürünü reddedici olarak, kendi imgesini de güvenilmeye, korunmaya ve sevilmeye değmez birisi olarak içselleştirir ve bu modele uygun zihinsel temsiller geliştirir. (Bowlby, Attachment and Loss: Volume 2, s. 30-52.)

Buna göre çocuğun birincil bakıcılarının çocuk korktuğunda veya sıkıntıda olduğunda yakınında ve ulaşılabilir, çocuğun isteklerine duyarlı, şefkatli ve sevgiyle karşılık vermesi beklenir. Eğer anne çocuk tarafından olumlu bir şekilde şekilde sorumlu ve hemen ulaşılabilir olarak algılanırsa, bu çocuk hem kendine yönelik sevgi ve bakımı hak ettiğine dair olumlu, hem de anneye dair onu sevgi dolu, koruyucu ve güvenilir olarak algıladığı içsel çalışan modeller geliştirecektir.

Bowlby’nin bağlanma sisteminin temel dinamiklerinden olan içsel çalışan modeller bağlanma stillerini de belirleyerek, daha sonraki yakın ilişkilerde düşüncelere, duygulara ve davranışlara yol gösterirler. (M. Mikulincer, O. Gillath Florian, P. R. Shaver, “Activation of the Attachment System in Adulthood: ThreatRelated, Primes Increase the Accessibility of Mental Represesantations of Attachment Figures”, Journal of Personality and Social Psychology, 81, 2002, ss. 1205-1224; M. Mikulincer, G. Birnbaum, D. Woddis, O. Nachmias, “Stress and Accessibility of Proximity-Related Thoughts: Exploring the Normative and Intraindividual Components of Attachment Theory”, Journal of Personality and Social Psychology, 78, ss. 509-523.)

İçsel çalışan modeller genellikle bireyin farkında olmaksızın işlev gören ve kişiye bağlanma figürleri ve başkalarının davranış ve niyetlerine ilişkin yorumda bulunmada rehberlik eden yapılardır. Bu yapılar, çocukluktaki bağlanma deneyimleri ile yetişkinlikteki duygu ve davranışlar arasındaki sürekliliğin temel kaynakları olarak kabul edilmektedir.